قصاص چیست و شرایط اعمال آن چگونه است؟
قصاص به معنای مقابله به مثل در جنایت‌های عمدی است، این نوع مجازات برای جرائمی نظیر قتل عمد در نظر گرفته شده است و در حکمت تشریع آن گفته‌اند: قصاص برای جلوگیری از رفتارهای انتقام‌جویانه بدون حد و مرز، تامین عدالت کیفری و حفظ امنیّت اجتماعی لازم و ضروری است.
قصاص یکی از چهار مجازات اصلی است که در قانون مجازات اسلامی بیان شده و مقام قضایی بسته به نوع جرمی که توسط مرتکب رخ داده است، مجازات وی را تعیین می کند.
قصاص در لغت به معنای مجازات و کیفری هم تراز با جرمی است که توسط مرتکب اتفاق افتاده است که به دو صورت قصاص نفس و قصاص عضو تقسیم می گردد.
قصاص عضو زمانی که جنایت عمدی بر عضو وارد شود اعمال می گردد و جنایت عمدی بر عضو یعنی هر آسیب کمتر از قتل مانند قطع عضو، جرح و صدمه های که به منافع اعضا وارد می شود، که باید مرتکب از انجام این عمل عمد و آگاهی داشته باشد موجب مجازات قصاص عضو است و در صورتی که مرتکب از انجام این عمل قصد و عمدی نداشته باشد، باید دیه پرداخت نماید.
مجازات قصاص نفس زمانی اعمال و اجرا می شود، که جنایتی بر نفس یا جان محقق شود، یعنی جنایت یا عمل صورت گرفته منجر به مرگ شود.
صاحب قصاص نفس یا همان اولیای دم ورثه مقتول هستند که می توانند قصاص قاتل را بخواهند و یا از قاتل گذشت کنند و یا با مصالحه با دریافت دیه و غیره از قصاص منصرف گردند.
لازم به ذکر است که در صورت وجود هریک از عوامل زیر، حکم قصاص اجرا نمی‌گردد و تصمیم مقتضی حسب مورد، اتخاذ می‌گردد.
۱- اعلام گذشت اولیای دم: اولیای دم در هر مرحله از مراحل رسیدگی پرونده یا اجرای حکم، می‌توانند از اعمال مجازات قصاص صرف نظر نمایند. گاهی این انصراف مشروط به دریافت دیه به مقدار قانونی یا کمتر یا بیشتر است که در این صورت موافقت جانی الزامی است.
۲- عدم درخواست اجرا: اجرای قصاص مستلزم تقدیم درخواست از جانب اولیای دم است.
۳- پرداخت نشدن فاضل دیه: مطابق ماده ۳۷۳ قانون مجازات اسلامی چنانچه قاتل بیش از یک نفر باشد، اولیای دم جهت قصاص همه قاتلین باید فاضل دیه هرکدام را بپردازند. همچنین است در موردی که مردی، زنی را به قتل برساند.
۴- عدم پرداخت سهم عفو کنندگان: چنانچه اولیای دم مقتول متعدد باشند و برخی نسبت به جانی اعلام گذشت نمایند و برخی دیگر خواهان قصاص باشند. مطابق ماده ۴۲۳ قانون مجازات اسلامی، کسانی که خواهان قصاص هستند باید سهم عفوکنندگان را به قاتل پرداخت نمایند.
۵- عدم پرداخت سهم متقاضیان دیه: چنانچه اولیای دم مقتول متعدد باشند و برخی خواهان دریافت دیه و برخی دیگر خواهان قصاص باشند. مطابق ماده ۴۲۳ قانون مجازات اسلامی، کسانی که خواهان قصاص هستند باید سهم متقاضیان دیه را پرداخت نمایند تا امکان اجرای قصاص فراهم شود.
۶- عدم پرداخت سهم صغار: در جایی که اولیای دم متعدد باشند و برخی از آن‌ها صغیر باشند و اولیای دم کبیر خواهان قصاص باشند، مطابق رأی وحدت رویه شماره ۳۱، اولیای دم کبیر، برای اجرای قصاص باید سهم صغار از دیه شرعی را، تامین و پرداخت نمایند.
۷- موانع مخصوص زنان: چنانچه محکوم زن در ایام بارداری، نفاس یا شیردهی به سر می‌برد؛ اجرای حکم به تاخیر خواهد افتاد.
